« موسسه حقوقی تندیس تدبیر و امید»

معامله فضولی  ( معامله با مال غیر )

فضول از نظر لغوی به معنی افزودن  و زیادی است.

معامله فضولی، معامله ای است که شخص بدون سبب و اذن، مال غیر را موضوع قرارداد نماید. و میتواند در تمام انواع عقود اعم از تملیکی ، اذنی و عهدی صورت پذیرد.

تعریف دکتر کاتوزیان از معامله فضولی: کسی می تواند در اموال دیگری تصرف کند که بنا به اراده مالکی یا به حکم قانون نماینده او باشد. لهذا ؛ شخصی که هیچ سمتی از جانب دیگری ندارد و در دارایی وی تصرف کند فضول و معامله او را فضولی گویند و طرف مقابل را که بنام و حساب خود معامله می کند اصیل و مالک را شخص ثالث یا غیر می نامند.

تعریف کامل:هرگاه شخصی بدون داشتن اذن یا سمت قانونی یا خارج از حیطه وکالت ، مال مستحق للغیر را به حساب و مصلحت مالک معامله نماید; اعم از اینکه بنام غیر یا بنام خود باشد (مشروط به اینکه مسبوق به رد و نهی نباشد) اصطلاحا معامله فضولی گویند.معامله کننده را فضول (معامل)، طرف معامله را اصیل (متعامل) و شخصی که مال او بدون مداخله اش مورد معامله قرار گرفته غیر یا مالک نامند.

ارکان معامله فضولی عبارتند از: م247 ق.م

1.       رکن مادی: اقدام فضول به تصرف و یا معامله نسبت به مال مستحق للغیر.

2.       رکن معنوی: قصد و نیت فضول به اقامه معامله به حساب و مصلحت صاحب مال.

3.       رکن قانونی: فضول اذن و سمتی اعم از وکالت، نمایندگی، ولایت و وصایت نداشته و نهی شده از آن(منهیا عنه) نیز باشد.

·        وجه تمایز تصرف و معامله فضولی با اثراءبلاسبب، فروش مال مسروقه، معامله مال غصبی و غیره در همین رکن معنوی است.

رضای مالک در صورتی عقد فضولی را نافذ می کند که دارای شرایط چهارگانه زیر باشد:

1.       اعلام شود: مستندا به مواد ۲۴۸و۲۴۹ ق.م ( ضمنی یا صریح / فعلی یا لفظی )

2.       مسبوق به  رد نباشد:وفق ماده ۲۵۰ق.م

3.        به عنوان مالک باشد و باید اجازه به قصد تنفیذ معامله فضولی اعلام گردد.

4.        مالک، اهلیت داشته باشد.

زمان انتقال عین و منفعت در تنفیذ عقد فضولی: م  258 ق.م

-         کشف حقیقی : هم عین و هم منفعت از لحظه عقد

-         نقل: هم عین و هم منفعت از لحظه تنفیذ

ü      کشف حکمی: عین از زمان تنفیذ / منافع از زمان عقد

انتقال مال توسط مالک:

1.       با علم به وقوع معامله فضولی: رد ضمنی محسوب میشود ( حتی به خود فضول هبه شود )

2.       بدون علم به وقوع معامله فضولی: منتقل الیه ، قائم مقام مالک در رد یا قبول میشود ( حتی اگر به خود فضول منتقل شده باشد.)

معاملات فضولی متعدد: م 257 ق.م

1.       با مال غیر

2.       با عوض مال غیر

-         در صورت انعقاد معاملات متعدد: هر معامله ای که مالک تنفیذ نماید معاملات ایادی مابعد صحیح و ایادی سابق باطل میباشد.

معامله با خود صحیح است مگر : قسمت دوم م 198 ق.م

1.       برخی عقود اذنی.            م 1072 ق.م

2.       نمایندگی قضایی (قیم).      م 1240 / م 119 ق.م

3.       نمایندگی تجاری.             م 129 لایحه اصلاح ق . تجارت

4.       نمایندگی اداری.              منع مداخله وزرا ، نمایندگان مجلس و کارکنان دولت ....

نکات:

-         اصیل: 1- واقعی       یا   2- ظاهری ( مثل حق العمل کار)

-         حق العمل کار مطابق ماده ۳۵۷ ق.تجارت به اسم خود ولی به حساب دیگری (آمر) معاملاتی می نماید.وی و فضول به حساب و مصلحت اصیل و مالک اقدام می نمایند با این تفاوت که حق العمل کار ماذون از قبل آمر و مالک است ولی فضول فاقد چنین اذنی است.

-         در صورت رد معامله توسط مالک: فضول، ضامن درک ثمن میباشد.

-         جهل یا علم متعاملین در معامله فضولی شرط نیست.

-         وکالت فضولی: شخصی از طرف الف به ب وکالت بدهد در حالیکه چنین اختیاری ندارد.

-         تنفیذ یا رد ؛ عمل حقوقی یک جانبه و ایقاع لازم و غیر قابل رجوع  می باشد. ( مشروط به اینکه علم به وقوع معامله فضولی داشته باشد.)

-         اداره فضولی اموال غیر شامل امور مالی  و غیر مالی اشخاص حقیقی یا حقوقی میشود.

-         در صورت انعقاد معاملات متعدد: هر معامله ای که مالک تنفیذ نماید معاملات ایادی مابعد صحیح و ایادی سابق باطل میباشد.

-         قابلیت تسلیم مورد معامله در زمان تنفیذ معامله فضولی است نه زمان انعقاد توسط فضول.

-         احراز مالکیت فضول نسبت به مورد معامله فضولی , باعث تنفیذ معامله فضولی نخواهد شد. (ماده 255 ق.م)

-         معامله از جانب اصیل , لازم است و فوت او تاثیری در معامله فضولی ندارد.

-         معامله فضولی عهدی از جهاتی شبیه تعهد به فعل ثالث است.

-         بیع فاسد هیچ اثری در تملک ندارد . پس در صورت رد معامله, متصرف ضامن عین و منافع میباشد.

مواد قانونی مرتبط:

-          ماده ۳۰۴ق.م مقرر می دارد: اگر کسی که چیزیی را بدون حق دریافت کرده است خود را محق می دانسته لیکن در واقع محق نبوده و آن چیز را فروخته باشد معامله فضولی و تابع احکام مربوطه به آن خواهد بود.

-          ماده ۱۹۷ ق.م که مقرر داشته است: در صورتی که ثمن یا مثمن معامله عین متعلق به غیر باشد آن معامله برای صاحب عین خواهد بود.

 . در این ماده قانونگذار در مقام بیان معاملات فضولی نبوده است.

 . مؤید صحت معامله غصب و سارق و مجوز انطباق آنها با معامله فضولی نیست.

-          ماده ۳۹۰ ق.م : اگر بعد از قبض ثمن،بیع کلا یا جزئا متسحق للغیر در آید بایع ضامن است اگر چه تصریح به ضمان نشده باشد.

-         ماده ۳۹۱ ق.م : و در صورت مستحق للغیر برآمدن کل یا بعض از بیع،بایع باید ثمن بیع را مسترد دارد و در صورت جهل مشتری بوجود فساد،بایع باید از عهدغرامات وارد بر مشتری نیز برآید.

-         ماده ۳۳۵ ق.تجارت: دلال کسی است که در مقابل اجرت واسطه انجام معاملاتی شده یا برای کسی که می خواهد معاملاتی نماید طرف معامله پیدا می کند.

-         ماده ۳۹۵ ق.ت قائم مقام تجارتی کسی است که رئیس تجارتخانه او را برای انجام کلیه امور مربوط به تجارتخانه یا کسی از شعب آن نائب خود قرار داده و امضاء او برای تجارتخانه الزام آور است.

بسته حقوقی برای هشدار به کسانی که در اموال دیگران مداخله می‌کنند  29/07/92

 دخل و تصرف بدون اجازه ممنوع

فضول بهترین لفظ برای نامیدن کسانی است که در زندگی دیگران سرک می‌کشند، شاید برای شما هم جالب باشد که بدانید در قانون مدنی ایران به کسی که در دارایی دیگران بدون اجازه آن‌ها دخالت و تصرف می‌کند فضول گفته می‌شود. یعنی قانون‌گذار، همین اصطلاح رایج بین مردم را بدون تغییر در قانون استفاده کرده است. در واقع با وجود اینکه در دنیای حقوق همیشه از کلمات سنگین و دشوار استفاده می‌شود اما کلمه فضول و معاملات فضولی به آنچه که در کوچه و بازار مورد استفاده قرار می‌گیرد بسیار نزدیک است. اگر دوست دارید درباره معامله فضولی و عواقبش اطلاعات بیشتری به دست بیاورید بسته حقوقی ما را از دست ندهید.

 اگر شما هم جزو کسانی هستید که شخصی بدون اجازه با اموال شما معامله کرده یا اینکه خدای نکرده می‌خواهید بدون اجازه با اموال کس دیگری معامله‌ای انجام دهید بدانید که قانون بدون هیچ رودربایستی اسم شما را «فضول» گذاشته و عواقب سختگیرانه‌ای هم برای این آدم فضول، پیش‌بینی کرده است.

 به عنوان مثال اگر می‌خواهید ماشین همسر خود را بدون اجازه او بفروشید. قانون با شما که بدون اطلاع و اجازه همسر خود اقدام به انجام معامله برای او کرده‌اید برخورد می‌کند، در قانون به شما، فضول گفته می‌شود و معامله‌ای که از طرف شما واقع می‌شود را معامله فضولی می‌نامند. دلیل اینکه به این معامله‌ها فضولی گفته می‌شود این است که فرد معامله کننده از طرف صاحب مال اذن یا همان اجازه انجام معامله را ندارد بنابراین نباید اشتباه کنید، در موردی که مثلا فردی به برادر خود وکالت کاری می‌دهد که ماشینش را بفروشد چون به او اجازه داده معامله‌ای که انجام می‌شود صحیح است و فضولی نیست.

 معامله فضولی، بین زمین و آسمان!

 حال که با معامله فضولی آشنا شدید شاید برای شما هم جالب باشد که جواب سوالاتی مثل اینکه اگر شخصی بدون اجازه معامله‌ای را برای دیگری ببندد تکلیف آن چیست؟ طرف دیگر معامله چه حقوقی دارد؟ فرد صاحب مال چه اقدامی می‌تواند انجام دهد؟ شاید در نگاه اول به نظر برسد اگر کسی با مال دیگری معامله کند این معامله حتما باطل خواهد بود. اما بدانید که قانونگذار چنین نگاهی به معاملات فضولی ندارد ولی از طرف دیگر این را هم باید توجه داشته باشید که این بدان معنا نیست که چنین معامله‌ای را صحیح هم بدانیم. در واقع قانونگذار معاملات فضولی را بین زمین و آسمان نگه داشته است. این معاملات نه باطل هستند و نه صحیح؛ و تعیین تکلیف آن‌ها به اجازه صاحب مال وابسته است، اهالی حقوق اصطلاحا این معاملات را غیرنافذ می‌دانند یعنی اینکه این معامله ناقص و نیازمند به تایید صاحب مال است و اصطلاحا نفوذ حقوقی ندارد و منتظر یک اتفاق دیگر است که به یکی از دو دنیای بطلان یا صحت اضافه شود.

 شری که دامن گیر شما می‌شود!

 اگر شما جزو کسانی هستید که طعمه معامله با فضول شده‌اید، در حالی‌که از فضولی بودن معامله طرف خود روحتان هم خبر نداشته، بدانید که در مخمصه گیر افتاده‌اید و دردسرهای بی‌دقتی آن شخص، دامن شما را هم می‌گیرد. برای توضیح بهتر مطلب خوب است بدانید که یک معامله فضولی سه طرف دارد. طرف اول فضول است که با او آشنا شدیم. طرف دوم صاحب مالی است که فضول با اموال او معامله کرده است. این قرارداد یک طرف دیگر هم دارد و او کسی است که معامله فضولی با او بسته شده است. به عنوان مثال شخصی که بدون اطلاع و اجازه همسرش ماشینش را می‌فروشد، فضول محسوب می‌شود، همسر او مالک ماشین است و شوهرش به جای او در قرارداد دخالت کرده است. در این میان کسی را نیز که ماشین را خریده نباید فراموش کنیم او همان طرف سوم است که در اصطلاح حقوقی اصیل نامیده می‌شود، قرارداد بیشتر از همه گریبان او را می‌گیرد و او را به دردسر می‌اندازد. پس اگر شما از روی بدشانسی با یک «فضول» معامله کرده‌اید چاره‌ای ندارید جز اینکه منتظر بمانید تا تکلیف قرارداد روشن شود. در واقع سرنوشت قرارداد شما به دست خودتان نیست و باید در انتظار رد و یا قبول قرارداد از سوی صاحب مال باشید. شما تا آن زمان در بلا تکلیفی به سر خواهید برد ولی می‌توانید برای روشن شدن هرچه بهتر جوانب امر و تصمیم عادلانه و منصفانه مالک اصلی با او مذاکراتی را انجام دهید.

 برای توضیح بیشتر به همان مثال خودمان برمی‌گردیم. اگر در آنجا همسری که ماشین‌اش فروخته شده، کار شوهر خود را تایید کرد، معامله صحیح خواهد شد و در واقع اصیل، مالک ماشین می‌شود. اما اگر همسر کار فضولی شوهرش را رد کند مثلا بگوید که اصلا قصد فروش ماشین خود را ندارد معامله به دنیای بطلان وارد خواهد شد و اثری نخواهد داشت، انگار که از اول قراردادی به وجود نیامده است.

 صلاح مملکت خویش خسروان دانند!

 گفتیم که قرارداد فضولی تا زمانی که صاحب مال تصمیم نهایی خود را درباره عمل فضول نگرفته بلاتکلیف می‌ماند. سوالی که ممکن است پیش آید این که این بلاتکلیفی تا کی قرار است ادامه داشته باشد؟ قانون در این خصوص هیچ مهلتی مشخص نکرده است. هیچ لزومی ندارد مالک مال، فورا اجازه یا رد معامله را اعلام کند و فرصت کافی در اختیار دارد. از آنجا که صلاح مملکت خویش خسروان دانند، قانون، این حق را به مالک می‌دهد که با سبک سنگین کردن اوضاع و احوال معامله، تصمیم نهایی را در مورد مالش بگیرد.

 پس مالک می‌تواند معامله انجام شده را بررسی کند و تمام جوانب آن را بسنجد و در نهایت اگر به این نتیجه رسید که انجام این معامله که بدون رخصت و اجازه او انجام شده، به سودش است، آن را تایید کند و اگر هم متوجه شد که معامله به ضررش خواهد بود، می‌تواند تن به این کار ندهد و معامله را رد کند. اما اگر مالک، معامله فضولی را رد کند در این صورت تکلیف معامله چه خواهد شد؟ ممکن است مالک، معامله فضولی را رد کند، در این صورت عقد برای همیشه از بین می‌رود و هیچ گونه اثری از آن در این دنیا باقی نمی‌ماند.

 راهکار ردکردن معامله فضولی

 حتما شمایی که دیگری مالتان را با شخصی معامله کرده، می‌خواهید بدانید چگونه می‌توانید مال را از چنگ خریدار در بیاورید؟ قانون مدنی در ماده 251 به این حق شما پرداخته است و می‌گوید: «رد معامله فضولی حاصل می‌شود به هر لفظ یا فعلی که دلالت بر عدم رضای به آن کند».نگران نباشید، از چندین راه می‌توانید مال خود را از خریدار پس بگیرید؛ ممکن است شما کتبا به طرف خریدار اعلام کنید که قصد انجام معامله ندارید یا به صورت شفاهی بگویید که معامله را قبول ندارم به ضررم تمام می‌شود، گاهی اوقات هم، به طور مستقیم اراده و نیت درونی خود را بیان نمی‌کنید بلکه کاری می‌کنید که مفهومش رد کردن معامله فضول است. برای مثال ماشین‌تان را که یکبار به صورت فضولی به فردی فروخته شده بعد از اطلاع از معامله فضولی به شخص دیگری می‌فروشید، در واقع شما با این کار خود، به طور ضمنی معامله‌ای که قبلا فضول بر روی ماشین‌تان انجام داده است را رد کرده‌اید.

 سواستفاده ممنوع!

 با وجود حقوق فراوانی که قانون برای مالک در نظر می‌گیرد او حق ندارد از امتیازات قانونی خود سوءاستفاده کند. در واقع استفاده از این فرصت دوگانه نباید از حد معمول و متعارف خارج شود چون این کار ممکن است باعث زیان طرف اصیل از معامله شود و به نوعی شکل سوءاستفاده بگیرد. هرگز قانون به شما اجازه نخواهد داد که با رفتار خود به حقوق دیگران لطمه وارد کنید. پس اگر مالک تعیین تکلیف قرارداد را آنقدر طول بدهد که موجب ضرر و زیان اصیل شود در این صورت قانون به او حق می‌دهد که قرارداد را به هم بزند. بنابراین کمی‌هم به حقوق اصیل توجه شده است. اما موضوعی که بیشتر از هر چیز می‌تواند به اصیل کمک کند، طرح شکایت از فضول است. اصیل هم اگر نمی‌دانسته که شخص فضول مالک اصلی مال نیست و ندانسته با او معامله کرده، بعدا می‌تواند علاوه بر مقدار پولی که داده، خسارت هم بگیرد. اما اگر می‌دانسته که فروشنده مالک نیست و با این حال با او معامله کرده، دیگر نمی‌تواند خسارت بگیرد.

 معامله فضولی به چه قیمتی؟

 معامله فضولی یک روی سکه است، روی دیگر آن جرم است، جرم معامله مال غیر، یعنی اگر کسی با علم و اطلاع از اینکه مالی که دارد می‌فروشد مال خودش نیست و برای دیگری است عمل فروش را انجام دهد علاوه بر اینکه معامله فضولی انجام داده است ممکن است تحت عنوان جرم فروش مال غیر مورد تعقیب قرار بگیرد. این جرم در حکم کلاهبرداری است و مجازات سنگینی به دنبال دارد. به کسانی که در نتیجه دخالت نابه‌جای یک شخص فضول ضرر دیده‌اند توصیه می‌کنیم که شکایت معامله با مال غیر را مطرح کنند. در صورت اثبات سوءنیت فضول، دادگاه او را مجازات خواهد کرد و علاوه بر این اگر مالک هم از ماجرا باخبر باشد به مجازات قانونی محکوم خواهد شد.