« موسسه حقوقی تندیس تدبیر و امید»

تصرف عدوانی عبارت است از «تصرف در مال غیر بدون اذن مالک و قانون». اگرچه در ظاهر این تعریف روشن و مشخص است اما دعاوی ناشی از تصرف عدوانی در حقوق ایران هم می‌تواند یک دعوای حقوقی باشد و هم مشمول دعاوی کیفری. تمیز دقیق دعاوی حقوقی تصرف عدوانی از دعاوی کیفری این فایده را دارد که با توجه به رویه عملی در حقوق ایران اگر خواهان دعوا در ابتدا دعوای حقوقی طرح کند، دیگر امکان طرح دعوای کیفری برای خواهان وجود نداشته اما برعکس این موضوع امکان‌پذیر است.

   دعوای حقوقی رفع تصرف عدوانی

 موضوع دعاوی حقوقی رفع تصرف عدوانی در مواد 158 تا 177 قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب مصوب 1379 ذکر شده است. برای تحقق عنوان تصرف عدوانی بر اساس آنچه که در قانون آمده است، وجود سه شرط اساسی ضروری است: نخست، سبق تصرف مدعی (سابقه تصرف قبلی خواهان)، دوم، لحوق تصرف مدعی‌علیه (تصرف بعدی خوانده) و سوم، عدوانی بودن تصرف (تصرف بدون مجوز قانونی).

 بر این اساس هرگاه شخصی متصرف ملکی باشد و دیگری بدون مجوز قانونی یا با قهر و غلبه، ملک را به تصرف خود در‌آورد. متصرف قبلی می‌تواند با مراجعه به دادگاه حقوقی و طرح دعوای رفع تصرف عدوانی نسبت به بازپس‌گیری ملک خود از متصرف اقدام کند.

 یکی از ویژگی‌های مهمی که در خصوص دعاوی حقوقی رفع تصرف عدوانی می‌تواند مورد توجه قرار گیرد، این است که خواهان دعوا نیازی به اثبات مالکیت خود نداشته و تنها با اثبات تصرف قبلی در ملک می‌تواند اقدام به طرح دعوا علیه متصرف عدوانی کند. البته مدت زمان تصرف سابق خواهان باید به انــدازه‌ای بـاشـد کـه او در عرف مـتصرف شناخته شود و این مدت بنا بر نظر قاضی و عرف می‌تواند متفاوت باشد. (قانون آیین دادرسی مدنی سابق این مدت زمان را یک سال معین کرده بود)

 حتی اگر متصرف عدوانی، مالک ملک بوده و برای احقاق حق خود اقدام به تصرف عدوانی ملک کرده باشد، قانون این اجازه را به متصرف ملک داده است تا با طرح دعوا و اثبات تصرف قبلی خود، رفع تصرف عدوانی را از دادگاه درخواست کند. البته مالک ملک می‌تواند با طرح دعوای متقابل و ارایه اسناد مالکیت نسبت به طرح دعوای خلع ید اقدام و ملک را با استفاده از مجاری قانونی و قضایی از متصرف باز پس گیرد.

 یکی از ویژگی‌های مهم احکام رفع تصرف عدوانی، اجرای فوری رای دادگاه است و بر اساس قانون تجدیدنظر خواهی مانع اجرای حکم نیست و رای دادگاه مبنی بر رفع تصرف فوری اجرا شده و دادگاه می‌تواند حکم به رفع آثار ناشی از تصرف عدوانی بدهد.

   دعوای کیفری رفع تصرف عدوانی

 هر فعل یا ترک فعلی که قانون برای آن مجازات تعیین کرده باشد، جرم محسوب می‌شود و ماده 690 قانون مجازات اسلامی نیز «تصرف عدوانی مال منقول غیر»، «مزاحمت از احقاق حق» و ممانعت از اجرای حق «را مستحق مجازات دانسته است».

 به اعتقاد برخی حقوقدان‌ها و با توجه به تعاریف قانونی، «جرم تصرف عدوانی یعنی تصرف مال غیرمنقول متعلق به دیگری بدون رضایت مالک یا متصرف قانونی آن». برای شناخت بهتر جرم تصرف عدوانی ابتدا باید عناصر جرم شناخته شده سپس به تفاوت‌های آن با دعوای حقوقی تصرف عدوانی پرداخت.

 الف - عنصر مادی جرم: عمل فیزیکی جرم تصرف عدوانی، اقدام به تصرف غیرقانونی املاک متعلق به دیگران است. هر اقدامی که در تسلط یا استیفای مالک از ملک با محدودیت یا خطر روبه‌رو شود، مصداق تصرف بوده و این تصرف می‌تواند هم با ایجاد آثار تصرف و هم به صورت عادی و بدون ایجاد آثار تصرف باشد. به بیان دیگر، تصرف یک عمل عرفی بوده و شامل هر اقدامی می‌شود که مالکیت مالک را به خطر می‌اندازد.

 برای تحقق عنصر مادی جرم تصرف عدوانی نخست اینکه مال باید مال غیرمنقول باشد و دوم اینکه متصرف یا مدعی، مالکِ ملک باشد. همچنین راضی نبودن مالک یا صاحب حق از تصرف دیگران نیز در این خصوص یکی از شرایط است.

 ب- عنصر قانونی جرم: ذیل ماده 690 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375 به صراحت در خصوص جرم تصرف عدوانی به بیان شرایط و اوضاع احوال این جرم پرداخته است. در ذیل ماده 692 همان قانون به تصرف با قهر و غلبه اشاره کرده که باز هم مصداق همین جرم محسوب می‌شود. البته ماده 694 قانون نیز به صورت جزیی موضوع ورود غیرمجاز به منزل و حریم خصوصی مسکن افراد را مورد توجه قرار داده که مصداق دیگری از جرم تصرف عدوانی محسوب می‌شود اما در مجموع مهم‌ترین مستند قانونی جرم تصرف عدوانی همان ذیل ماده 690 قانون مجازات اسلامی است.

   تفاوت دعاوی حقوقی و کیفری رفع تصرف عدوانی

 همان‌طور که گفته شد، برای طرح دعوای حقوقی رفع تصرف عدوانی، احراز مالکیت متصرف قبلی ملاک نبوده و صرف احراز تصرف عرفی خواهان، دادگاه را مکلف به صدور حکم رفع تصرف عدوانی و بازگشت آثار ناشی از تصرف می‌کند اما در دعوای کیفری، شرایط این‌گونه نیست و بر اساس ماده 690 قانون، احراز مالکیت شاکی دعوا از ارکان اصلی طرح دعوای کیفری رفع تصرف عدوانی محسوب می‌شود. چه اینکه اگر متصرف قبلی فقط بهره‌بردار ملک بوده و حق مالکیت نداشته باشد، حق اعمال دعوای کیفری را نداشته و تنها از مجاری حقوقی و مدنی می‌تواند حق خود را احقاق کند. به بیان دیگر، در دعاوی کیفری، دادگاه فقط پس از احراز مالکیت می‌تواند حکم به محکومیت متصرف داده و او را مستحق مجازات معرفی کند.