جنبههای مختلف تعدد جرم در قانون مجازات اسلامی؛
یکی از علل تشدید مجازات در قوانین جزایی کشورها، تعدد جرم است که مقنن کشور ما نیز از ابتدای قانونگذاری به این موضوع توجه داشته است. هر چند ضابطه تشدید با تغییر رویکرد قانونگذاری مواجه بوده و بر اساس نوع و شکل تعدد، نحوه تعیین مجازات متفاوت است. در قانون مجازات اسلامی مصوب 92 نیز در باب تعدد جرم تغییرات اساسی نسبت به قانون سابق ایجاد شده و مقنن در ضابطه تعیین مجازات و اجرای آن با توجه به نوع تعدد یا نوع جرم ارتکابی تغییراتی اعمال کرده است. در ادامه به بررسی این مورد میپردازیم.
صور مختلف تعدد جرم
عباس علاییان، قاضی دادگستری و مستشار محاکم تجدید نظر استان سمنان در خصوص تعدد جرم گفت: تعدد جرم عبارت است از ارتکاب جرایم متعدد بدون آنکه متهم برای اتهامهای متعدد پیشین خود، به محکومیت قطعی رسیده باشد. خواه این جرایم در فواصل کوتاهی تحقق یافته که امکان تعقیب و محکومیت متهم در زمان اندک وجود نداشته باشد و خواه متهم متواری بوده یا جرایم او به دلایلی کشف نشده باشد.
وی با بیان اینکه تعدد جرم دارای صور مختلفی است، افزود: گاه کسی مرتکب فعل واحدی شده که دارای عناوین متعدد جرم است و ارتکاب یک عمل و رفتار واحد منجر به نقض دو یا چند ماده از قانون جزا میشود که این نوع تعدد را تعدد معنوی یا اعتباری میگویند. مانند اینکه فردی با استفاده از سند مجعول مبادرت به شروع کلاهبرداری کند که فعل واحد (ارایه سند مجعول) انجام یافته اما دارای دو عنوان مجرمانه است.
وی ادامه داد: همچنین گاهی فردی مرتکب اعمال متعددی اعم از فعل و ترک فعل میشود که هر یک جرم واحدی به شمار میرود. ارتکاب جرایم متعدد در زمانهای مختلف به نحوی است که در فواصل ارتکاب آنها درباره هیچ یک از جرایم ارتکابی حکم محکومیت قطعی صادر نشده است؛ بهعبارت دیگر جرم دوم قبل از آنکه جرم نخست منجر به یک محکومیت کیفری قطعی شود، ارتکاب یافته است.
مجازات تعدد مادی و معنوی جرم در جرایم تعزیری
وی درباره مجازات تعدد معنوی جرم در جرایم تعزیری بیان کرد: بر اساس ماده 131 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 هر گاه در جرایم تعزیری رفتار واحد دارای عناوین مجرمانه متعدد باشد، مرتکب صرفا به یک مجازات و آن هم مجازات جرم اشد محکوم میشود. بهطور مثال چنانچه شخصی با ارایه سند مجعول شروع به کلاهبرداری کند، رفتار وی دارای دو عنوان مجرمانه است که در تعیین مجازات باید فقط یک مجازات و آن هم مجازات بزهی که در قانون شدیدتر است، مورد لحاظ و حکم قرار گیرد.
علاییان درباره مجازات تعدد مادی (واقعی) جرم در جرایم تعزیری نیز گفت: در قانون مجازات اسلامی جدید، نوع و جنس جرایم ارتکابی در تعیین مجازات و میزان آن موثر نبوده و آنچه موثر است، تعداد جرایم ارتکابی و وجود یا نبود حداقل و حداکثر برای مجازات قانونی جرم است. وی بیان کرد: در جرایم تعزیری هرگاه جرایم ارتکابی بیش از سه جرم نبوده و مجازات دارای حداقل و حداکثر باشد، مرتکب به حداکثر مجازات قانونی هر جرم محکوم میشود و چنانچه مجازات فاقد حداقل و حداکثر باشد، تا یک چهارم مجازات قانونی به اصل آن اضافه میشود.
همچنین هر گاه جرایم ارتکابی بیش از سه جرم باشد و مجازات دارای حداقل و حداکثر باشد، دادگاه مجازاتی بیشتر از حداکثر قانونی جرم تعیین میکند که مازاد آن بیش از نصف حداکثر مجازات قانونی نخواهد بود.
این مستشار محاکم تجدید نظر استان سمنان اضافه کرد: چنانچه مجازات دارای حداقل و حداکثر نباشد، دادگاه در تعیین مجازات، تا نصف مجازات قانونی به اصل آن اضافه میکند. در هر حال صرفا مجازات اشد اجرا میشود.
استثناهای تعدد جرم تعزیری
وی با بیان اینکه تعدد جرم تعزیری دارای استثناهایی است، عنوان کرد: یکی از این موارد، عنوان مجرمانه خاص برای مجموع جرایم ارتکابی است که در این مورد، قانونگذار از همان مقرره سابق خود پیروی میکند و همانطور که ذیل ماده 47 قانون سابق اشاره کرده است که اگر مجموع جرایم ارتکابی در قانون عنوان جرم خاص داشته باشد، مرتکب به مجازات مقرر در همان قانون محکوم میشود، در تبصره 2 ماده 134 قانون جدید نیز اعمال مقررات تعدد را در این خصوص منتفی دانسته و صرفاً تعیین مجازات را بر اساس همان قانون اعلام کرده است.این قاضی دادگستری بیان کرد: یکی دیگر از استثناهای تعدد جرم تعزیری، تعدد جرم در جرایم تعزیری درجه هفت و هشت است. به موجب مقررات تبصره 3 ماده 134 قانون مجازات اسلامی، مقررات تعدد جرم در جرایم تعزیری درجه هفت و هشت اعمال و اجرا نمیشود، بدین معنا که اگر کسی مرتکب جرایم متعدد شود که دارای مجازات درجه هفت و هشت باشد، به مجازات هر یک از جرایم ارتکابی از نوع درجه هفت و هشت محکوم میشود و در اجرا نیز قاعده جمع مجازاتها اعمال و تمامی مجازاتها به مورد اجرا گذاشته میشود.علاییان افزود: همچنین اگر فردی مرتکب جرایم متعددی شود که برخی از آنها دارای مجازات درجه هفت و هشت باشد و برخی دیگر دارای مجازات درجه یک تا شش باشد، مجازاتهای جرایم درجه هفت و هشت با مجازات سایر درجهها جمع میشود.