امتیازهای قانون مجازات اسلامی جدید:
با توجه به اینکه قوانین کیفری به عنوان متونی لازم‌الاجرا به بیان ارزش‌های اساسی یک اجتماع و تعیین واکنش‌های مقرر به منظور مقابله با تخطی‌کنندگان از ارزش‌های مذکور می‌پردازد، این قوانین در تنظیم روابط اجتماعی از اهمیت قابل توجهی برخوردار است، به گونه‌ای که یکی از راه‌های تشخیص سطح فرهنگی یک جامعه معین را، در بررسی مقررات جزایی آن جامعه دانسته‌اند. با توجه به مقدمه اختصاری که ذکر شد، پرسش‌ها و پاسخ‌هایی به شرح ذیل مطرح می‌شود:
1 - امتیازهای قانون جدید مجازات اسلامی نسبت به قانون قبلی چیست؟ وضعیت روانی متهم در قانون جدید، معیار اصلی در صدور رأی است. طبق ماده 18 قانون مجازات اسلامی جدید، صدور حکم تعزیری از سوی قاضی دادگاه با توجه به انگیزه مرتکب و وضعیت ذهنی و روانی وی حین ارتکاب جرم، شیوه ارتکاب جرم، گستره نقض وظیفه و نتایج زیان‌بار آن، اقدام‌های مرتکب پس از ارتکاب جرم و سوابق و وضعیت فردی خانوادگی و اجتماعی مرتکب و نیز تاثیر تعزیر بر وی در نظر گرفته شده است. نکته بعدی در خصوص درجه‌بندی مجازات‌هاست. طبق ماده 19 قانون مجازات اسلامی جدید، مجازات‌ها به 8 گروه تقسیم شده‌اند که این تقسیم‌بندی در ماهیت تصمیم‌گیری و تفاوت‌های جرم و مجرمان، اجرای مجازات و عدالت را محقق می‌کند. در خصوص عفو مجرمان در جرایم تعزیری درجه 7 و 8 نیز باید گفت که طبق ماده 39 قانون مجازات اسلامی جدید، قاضی در این دسته از جرایم تعزیری، متهم را از مجازات معاف می‌کند و این در صورتی است که او تشخیص دهد که در صورت اجرا نشدن مجازات، مرتکب اصلاح می‌شود. در این زمینه، فقدان سابقه کیفری مؤثر، گذشت شاکی و جبران ضرر و زیان یا برقراری ترتیبات جبران آن مورد توجه قرار گرفته است. با توسعه مجازات‌های تکمیلی، میزان محرومیت‌ها افزایش یافته است که این مورد را می‌توان از موارد امتیاز این قانون دانست زیرا با سیاست کیفری و اصلاح و تکمیل مجازات سازگار است همچنین این موضوع می‌تواند از موارد متعارض با سیاست کیفری و مجازات مرتکب باشد. در خصوص اجازه تعویق صدور حکم در قانون جدید مجازات اسلامی باید گفت که در ماده 40 این قانون، این اختیار در نظر گرفته شده است که در جرایم موجب تعریز درجه شش تا هشت با توجه به وضعیت فردی، خانوادگی، اجتماعی و سوابق فرد و نیز اوضاع و احوالی که جرم در آن ارتکاب یافته است، با وجود شرایط مندرج در ماده مذکور صدور حکم را به مدت شش ماه تا دو سال به تعویق اندازد.در مواد 56 و 57 قانون مجازات اسلامی جدید، فرآیند اجرای نظام نیمه آزادی مورد توجه قرار گرفته است همچنین در ماده 64 این قانون، موضوع محرومیت از خدمات اجتماعی جایگزین حبس‌های کوتاه مدت که شامل دوره‌های مراقبت خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی، جزای نقدی روزانه و محرومیت از حقوق اجتماعی است، مطرح شده است. همچنین اطفال زیر 9 سال در قانون جدید از مجازات‌های قضایی معاف هستند که در فصل دهم این قانون، به تفصیل جرایم و مجازات‌های اطفال آمده است. در قانون مجازات اسلامی جدید سن مسئولیت کیفری از دفعی و شناسنامه‌ای به تدریجی تغییر کرده است، این قانون بین سن عقلی و جسمی تفکیک قایل شده و در آن گروه‌های سنی به تا 12 سال، 12 تا 15 سال و 15 تا 18 سال تقسیم شده است همچنین در این قانون فرد زیر 18 سال به طفل تعبیر شده و تفکیک بین دختران و پسران از بین رفته است و برای افراد 15 تا 18 سال که مستوجب حدود و قصاص باشند، به قاضی این اختیار داده شده است که یکی از موارد پنج‌گانه را معین کند. در قانون سابق مجازات اسلامی در مورد جرایم تعزیری برای کودکان و بزرگسالان تفکیکی وجود نداشت اما در قانون جدید چنین تفکیکی وجود دارد و برای کودکان 15 تا 18 سال درجه‌بندی شده است.احراز توبه برای قاضی دادگاه، مجازات را ساقط می‌کند که در موارد مبحث پنجم از ماده 114 تا 122 قانون مجازات اسلامی جدید مطرح شده و ابتکار و تقنینی جدید است همچنین حذف مجازات سنگسار به عنوان مجازات زنای محصنه طبق مواد 224 و بعد از آن در قانون مجازات جدید می‌تواند تحولی در این قانون باشد.حبس الکترونیکی، ابداعی قانونی است که ماده 62 قانون جدید مجازات اسلامی به آن پرداخته است، البته به‌کارگیری حبس الکترونیکی نیازمند دقت، فهم کافی، سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی حساب‌شده خواهد بود.در خصوص تعریف مجازات «ساب‌النبی» (توهین به پیامبر اعظم (ص) و ائمه معصومین (ع) ) در قانون مجازات اسلامی جدید نیز باید گفت که این تعریف مضیق است و هر دشنامی را شامل نمی‌شود که ماده 262 این قانون مبین این موضوع است. البته نباید این دشنام در مفهوم وسیع مورد استفاده دادگاه قرار گیرد بلکه قاضی دادگاه باید با تعریف مضیق و دقت کافی در این مورد اتخاذ تصمیم کند، همچنین کاستن از مسئولیت عاقله در مواد 465، 466 و 467 قانون مجازات اسلامی جدید مطرح شده است.
2 - با استفاده از قانون مجازات اسلامی جدید تا چه میزان می‌توان از جمعیت کیفری زندان‌ها کاست؟ اجرای نظام نیمه آزادی، راهی برای حبس‌زدایی است که در مواد 56 و 57 قانون مجازات اسلامی جدید آمده است و سهم بسزایی در حبس‌زدایی دارد.محرومیت از خدمات اجتماعی جایگزین حبس‌های کوتاه مدت بر اساس ماده 64 قانون جدید مجازات اسلامی و به منظور دستیابی به اهداف جرم زدایی و حبس‌زدایی آمده است همچنین اعمال قاعده دراء در محکوم نشدن و نیز وارد نشدن متهمان به زندان مؤثر است.معافیت اطفال کمتر از 9 سال، گام دیگری در زمینه حبس‌زدایی است، همچنین تعویق صدور حکم عامل دیگری است که در حبس‌زدایی موثر است و در نهایت قانون مجازات اسلامی جدید به طور مؤثری می‌تواند در کاهش جمعیت کیفری زندان‌ها موثر باشد.
داوود حسن‌خانی* رییس شعبه 9 دادگاه تجدید نظر استان کرمان
با توجه به اینکه قوانین کیفری به عنوان متونی لازم‌الاجرا به بیان ارزش‌های اساسی یک اجتماع و تعیین واکنش‌های مقرر به منظور مقابله با تخطی‌کنندگان از ارزش‌های مذکور می‌پردازد، این قوانین در تنظیم روابط اجتماعی از اهمیت قابل توجهی برخوردار است، به گونه‌ای که یکی از راه‌های تشخیص سطح فرهنگی یک جامعه معین را، در بررسی مقررات جزایی آن جامعه دانسته‌اند. با توجه به مقدمه اختصاری که ذکر شد، پرسش‌ها و پاسخ‌هایی به شرح ذیل مطرح می‌شود:
1 - امتیازهای قانون جدید مجازات اسلامی نسبت به قانون قبلی چیست؟ وضعیت روانی متهم در قانون جدید، معیار اصلی در صدور رأی است. طبق ماده 18 قانون مجازات اسلامی جدید، صدور حکم تعزیری از سوی قاضی دادگاه با توجه به انگیزه مرتکب و وضعیت ذهنی و روانی وی حین ارتکاب جرم، شیوه ارتکاب جرم، گستره نقض وظیفه و نتایج زیان‌بار آن، اقدام‌های مرتکب پس از ارتکاب جرم و سوابق و وضعیت فردی خانوادگی و اجتماعی مرتکب و نیز تاثیر تعزیر بر وی در نظر گرفته شده است. نکته بعدی در خصوص درجه‌بندی مجازات‌هاست. طبق ماده 19 قانون مجازات اسلامی جدید، مجازات‌ها به 8 گروه تقسیم شده‌اند که این تقسیم‌بندی در ماهیت تصمیم‌گیری و تفاوت‌های جرم و مجرمان، اجرای مجازات و عدالت را محقق می‌کند. در خصوص عفو مجرمان در جرایم تعزیری درجه 7 و 8 نیز باید گفت که طبق ماده 39 قانون مجازات اسلامی جدید، قاضی در این دسته از جرایم تعزیری، متهم را از مجازات معاف می‌کند و این در صورتی است که او تشخیص دهد که در صورت اجرا نشدن مجازات، مرتکب اصلاح می‌شود. در این زمینه، فقدان سابقه کیفری مؤثر، گذشت شاکی و جبران ضرر و زیان یا برقراری ترتیبات جبران آن مورد توجه قرار گرفته است. با توسعه مجازات‌های تکمیلی، میزان محرومیت‌ها افزایش یافته است که این مورد را می‌توان از موارد امتیاز این قانون دانست زیرا با سیاست کیفری و اصلاح و تکمیل مجازات سازگار است همچنین این موضوع می‌تواند از موارد متعارض با سیاست کیفری و مجازات مرتکب باشد. در خصوص اجازه تعویق صدور حکم در قانون جدید مجازات اسلامی باید گفت که در ماده 40 این قانون، این اختیار در نظر گرفته شده است که در جرایم موجب تعریز درجه شش تا هشت با توجه به وضعیت فردی، خانوادگی، اجتماعی و سوابق فرد و نیز اوضاع و احوالی که جرم در آن ارتکاب یافته است، با وجود شرایط مندرج در ماده مذکور صدور حکم را به مدت شش ماه تا دو سال به تعویق اندازد.در مواد 56 و 57 قانون مجازات اسلامی جدید، فرآیند اجرای نظام نیمه آزادی مورد توجه قرار گرفته است همچنین در ماده 64 این قانون، موضوع محرومیت از خدمات اجتماعی جایگزین حبس‌های کوتاه مدت که شامل دوره‌های مراقبت خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی، جزای نقدی روزانه و محرومیت از حقوق اجتماعی است، مطرح شده است. همچنین اطفال زیر 9 سال در قانون جدید از مجازات‌های قضایی معاف هستند که در فصل دهم این قانون، به تفصیل جرایم و مجازات‌های اطفال آمده است. در قانون مجازات اسلامی جدید سن مسئولیت کیفری از دفعی و شناسنامه‌ای به تدریجی تغییر کرده است، این قانون بین سن عقلی و جسمی تفکیک قایل شده و در آن گروه‌های سنی به تا 12 سال، 12 تا 15 سال و 15 تا 18 سال تقسیم شده است همچنین در این قانون فرد زیر 18 سال به طفل تعبیر شده و تفکیک بین دختران و پسران از بین رفته است و برای افراد 15 تا 18 سال که مستوجب حدود و قصاص باشند، به قاضی این اختیار داده شده است که یکی از موارد پنج‌گانه را معین کند. در قانون سابق مجازات اسلامی در مورد جرایم تعزیری برای کودکان و بزرگسالان تفکیکی وجود نداشت اما در قانون جدید چنین تفکیکی وجود دارد و برای کودکان 15 تا 18 سال درجه‌بندی شده است.احراز توبه برای قاضی دادگاه، مجازات را ساقط می‌کند که در موارد مبحث پنجم از ماده 114 تا 122 قانون مجازات اسلامی جدید مطرح شده و ابتکار و تقنینی جدید است همچنین حذف مجازات سنگسار به عنوان مجازات زنای محصنه طبق مواد 224 و بعد از آن در قانون مجازات جدید می‌تواند تحولی در این قانون باشد.حبس الکترونیکی، ابداعی قانونی است که ماده 62 قانون جدید مجازات اسلامی به آن پرداخته است، البته به‌کارگیری حبس الکترونیکی نیازمند دقت، فهم کافی، سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی حساب‌شده خواهد بود.در خصوص تعریف مجازات «ساب‌النبی» (توهین به پیامبر اعظم (ص) و ائمه معصومین (ع) ) در قانون مجازات اسلامی جدید نیز باید گفت که این تعریف مضیق است و هر دشنامی را شامل نمی‌شود که ماده 262 این قانون مبین این موضوع است. البته نباید این دشنام در مفهوم وسیع مورد استفاده دادگاه قرار گیرد بلکه قاضی دادگاه باید با تعریف مضیق و دقت کافی در این مورد اتخاذ تصمیم کند، همچنین کاستن از مسئولیت عاقله در مواد 465، 466 و 467 قانون مجازات اسلامی جدید مطرح شده است.
2 - با استفاده از قانون مجازات اسلامی جدید تا چه میزان می‌توان از جمعیت کیفری زندان‌ها کاست؟ اجرای نظام نیمه آزادی، راهی برای حبس‌زدایی است که در مواد 56 و 57 قانون مجازات اسلامی جدید آمده است و سهم بسزایی در حبس‌زدایی دارد.محرومیت از خدمات اجتماعی جایگزین حبس‌های کوتاه مدت بر اساس ماده 64 قانون جدید مجازات اسلامی و به منظور دستیابی به اهداف جرم زدایی و حبس‌زدایی آمده است همچنین اعمال قاعده دراء در محکوم نشدن و نیز وارد نشدن متهمان به زندان مؤثر است.معافیت اطفال کمتر از 9 سال، گام دیگری در زمینه حبس‌زدایی است، همچنین تعویق صدور حکم عامل دیگری است که در حبس‌زدایی موثر است و در نهایت قانون مجازات اسلامی جدید به طور مؤثری می‌تواند در کاهش جمعیت کیفری زندان‌ها موثر باشد.
داوود حسن‌خانی* رییس شعبه 9 دادگاه تجدید نظر استان کرمان
